Bildung

Vakwerk, het onregelmatig verschijnend huisorgaan van de vereniging Beter Onderwijs Nederland, had enige tijd geleden een special over het onderwerp Bildung. Mij werd gevraagd een bijdrage te leveren vanuit mijn perspectief: dat van een directeur van een basisschool. Ik besloot er enkele persoonlijke ervaringen aan toe te voegen.

Bildung is een begrip dat wordt toegeschreven aan de Duitse geleerde en diplomaat Wilhelm von Humboldt (1767-1835). Voor het woord bestaat geen goede Nederlandse vertaling en het wordt daarom vaak onvertaald gelaten in de literatuur. Bildung zou eventueel vrij vertaald kunnen worden met ‘zelfontplooiing’. (Wikipedia)

In onderwijscontext wordt de term ook vaak gebruikt om dat terrein aan te duiden dat niet gedekt wordt door de formele schoolvakken. Het spreekt voor zichzelf dat Bildung van groot belang is bij de vorming van jonge mensen.

Bildung

Heerlijk lezen

Toen ik op de lagere school zat was het te ver fietsen om tussen middag naar huis te gaan, ik moest overblijven. Het hoofd van de school wist dat ik van lezen hield en stond mij toe ergens in school een plekje te zoeken met een boek uit zijn bibliotheekje. Op die manier las ik boek na boek, met titels als “Aart, de assistent van de schout” en “Het huis met de gekroonde karnton”.
Ik verslond de boeken en ging er helemaal in op, zoals alleen kinderen in de leeftijd van 8 tot 12 dat kunnen. Ze kunnen dan vlot lezen en zijn nog niet zo kritisch dat ze zich storen aan clichématig taalgebruik of een ongeloofwaardige plot.

Er was hier heel duidelijk sprake van Bildung. Weliswaar was meester Horneman niet de enige die een rol speelde in de totstandkoming van mijn liefde voor lezen, hij heeft het zeker aangemoedigd en gefaciliteerd. Het feit dat hij prachtig kon vertellen, vooral over geschiedkundige onderwerpen, was natuurlijk ook een factor van belang. Ik ben nog steeds een gretig lezer en werd zelf onderwijzer en leraar geschiedenis…..

Dit alles vond 45 jaar geleden plaats, het is een interessante vraag in hoeverre er ruimte voor Bildung is in de basisschool  anno 2014.

Bildung in het basisonderwijs?

Het eerste wat in je opkomt in dit opzicht is het grote verschil op het gebied van rust en stilte. Zonder nostalgisch te willen klinken: ik genoot ervan als je in de klas niets anders hoorde dan het krassen van de pennen als we bezig waren met moeilijke sommen.
In onze samenleving die gekenmerkt wordt door een niet aflatende stroom van beeld en geluid is er weinig ruimte voor rust en stilte en dit geldt ook voor de basisschool.
Als ik achterin de klas zit en kijk hoe de leerkracht haar best doet instructie te geven terwijl minstens de helft van de kinderen er zo te zien niets van opsteekt heb ik medelijden met haar en de kinderen. Sommige kinderen zitten rustig en letten op, maar de meesten draaien, friemelen of praten met het kind naast hen. Natuurlijk zijn er ook een of twee  dromers, die met hun eigen gedachten bezig zijn.
Van sommige kinderen weet ik dat ze onmogelijk stil kunnen zitten en een aandachtsspanne hebben van hooguit een halve minuut. Anderen willen misschien wel, maar kunnen zich haast niet concentreren te midden van alle herrie.
Ik heb bewondering voor de juf die toch haar best blijft doen en medelijden met de kinderen die geïnteresseerd zijn en wel wat zouden willen opsteken.
Is hier sprake van een slechte leerkracht die “handelingsverlegen” is (deze vreselijke term wordt vooral gebezigd door alle mensen die erg veel verstand hebben van onderwijs maar zelf niet voor de klas staan)?
In het nagesprek vertelt de leerkracht dat ze alles uit de kast trekt om de aandacht van de kinderen vast te houden: de instructie mag niet te lang duren, moet bij voorkeur plaatsvinden op een geschikt moment van de dag (nooit aan het eind van de ochtend of middag) en moet natuurlijk boeiend zijn. Ze zet de kinderen aan het werk en probeert tijdens haar ronde langs de kinderen hier en daar nog wat extra aandacht te geven aan kinderen die niet verder kunnen. Met 29 kinderen in de klas is dat natuurlijk nooit genoeg.
Ik ben blij dat ze niet probeert de werkelijkheid mooier te maken dan zij is, door bijvoorbeeld over “leerruis” te spreken.

Veilig

Een ander heel erg belangrijke voorwaarde voor Bildung is dat de leerling zich veilig voelt. Wat betreft de relatie met de leraar denk ik dat hier veel verbeterd is vergeleken met vroeger: kinderen zijn bijna nooit bang voor de leraar of de directeur, zijn vaak heel vrij en voelen zich nauwelijks geremd. Soms is de balans wat doorgeslagen en tonen de kinderen geen enkel respect. Jammer genoeg worden kinderen hierin vaak ook niet gestimuleerd door hun ouders.
Deze stand van zaken kan echter wel Bildung in de weg staan: om te kunnen groeien is het noodzakelijk om te erkennen dat anderen soms meer weten en leiding te accepteren.
Veiligheid te midden van hun klasgenoten is er soms niet: er wordt jammer genoeg nog veel gepest op school en niemand heeft veel zicht op wat zich via Internet afspeelt.

Sociaal-emotionele ontwikkeling

logo IchthusIk stelde alle ouders die hun kind aanmeldden de vraag waarom ze gekozen hadden voor mijn school. Vaak kreeg ik als antwoord dat de school goed bekend stond, maar ze vertelden ook regelmatig dat ze verwachtten dat op mijn school veel aandacht zou zijn voor “normen en waarden”.
Omdat ik graag nieuwe kinderen op mijn school verwelkomde verzekerde ik hen dat ze aan het goede adres waren. In werkelijkheid kwam er niet zo heel veel van, omdat het onderdeel sociaal-emotionele ontwikkeling steeds meer onder druk komt te staan door de verhoogde nadruk op vakken als rekenen en taal.
Overheid, inspectie en schoolbestuur benadrukken dat deze vakken voorrang hebben en via een systeem van toetsen en afrekenen zorgen ze ervoor dat dit ook gebeurt. Als de prestaties tegenvallen komt een school onder verscherpt toezicht te staan en kan zelfs tot zwakke school worden verklaard. Geen enkele directeur wil dit, dus het mes wordt gezet in vakken zoals tekenen, muziek, aardrijkskunde en geschiedenis. Na afloop van het schooljaar moeten we constateren dat de mooie nieuwe methode die de sociaal-emotionele ontwikkeling van de kinderen moet stimuleren ongebruikt op de plank is blijven liggen.
Het behoeft geen betoog: wederom geen vruchtbare bodem voor Bildung.

Hoe kundig zijn de meester en de juf?

Meneer Horneman, de meester die mij lesgaf,  had de Kweekschool bezocht, was volledig bevoegd hoofdonderwijzer en van alle markten thuis. Hij gaf alle vakken en had ruim voldoende “meerkennis” om zijn leerlingen de basiskennis bij te brengen van alle vakken. Hij kon moeiteloos inspelen op actualiteiten en makkelijk schakelen tussen de verschillende kennisgebieden.
Het behoeft geen betoog dat het belangrijk is voor de vorming van kinderen dat zij geïnspireerd kunnen worden door volwassenen en dat zij de goede antwoorden kunnen krijgen op hun vragen. Ik ben bang dat teveel juffen en meesters op dit gebied niet aan de eisen voldoen. Dit wordt geïllustreerd door de vaak bedroevende beheersing van de Nederlandse taal: zelfs op rapporten en in brieven aan de ouders tref je taalfouten aan.
De breedte en diepgang van de kennis van leraren is vaak beperkt, dit is vooral een gevolg van de verschraling van de opleiding.
Als je kijkt naar het lesrooster staan daar nog steeds alle vakken op, maar lang niet alle leraren beschikken over voldoende vaardigheden om ze allemaal te geven. De kinderen hebben geluk als hun juf van muziek of tekenen houdt, maar als dit niet het geval is komen ze een jaar lang ernstig te kort op creatief gebied.

Stimulerende leeromgeving

Je kunt je voorstellen dat een “stimulerende leeromgeving” (een heel populaire term bij adviseurs, begeleiders en inspecteurs) een belangrijke bijdrage kan leveren aan Bildung.
Ik herinner me nu nog een voorlichtingsfilm van Shell (gedraaid op zo’n mooie ratelende projector), het hoogtepunt van het jaar op het multimediale vlak in 1967 naast schoolradio (!) en dia’s.
digibordIn 2014 is er bijna geen klaslokaal meer zonder digibord. Als de leraar wil uitleggen hoe het oor er van binnen uitziet zijn de leerlingen niet meer afhankelijk van een onbeholpen krijttekening op het schoolbord, maar kunnen een prachtig geanimeerd filmpje bekijken. Wat dat betreft is er dus een geweldige winst behaald. Via Internet is er een onuitputtelijke hoeveelheid informatie beschikbaar, het probleem is nooit dat informatie niet te vinden is, eerder dat er geen keus gemaakt kan worden uit het beschikbare materiaal. Er is zoveel! En hier is dan meteen de valkuil: wordt de kinderen geleerd informatie te schiften? Op waarde te schatten? Wordt de kennis ook verinnerlijkt?
Hier speelt de kennis en kunde van de leraar weer een heel belangrijke rol, hier had ik het al eerder over….

Passend onderwijs

Het is duidelijk dat de rustige school, waar de onderwijzer frontaal-klassikaal zijn verhaal vertelde niet meer bestaat. De realiteit is, dat matig opgeleide, te zwaar belaste juffen en meesters hun werk moeten doen in drukke, grote klassen. Hun autoriteit wordt vaak betwist door ouders, die onderwijs als product zien en zichzelf als klant; en de klant is koning.
Het bijzonder onderwijs (Katholiek, Protestants-Christelijk) onderscheidt zich nog amper en door het zojuist ingevoerde Passend Onderwijs wordt het nog drukker en rumoeriger in de klas. Parttime juffen voeren de boventoon, meesters zie je nog maar zelden in een school.

Bildung is een ongrijpbaar begrip, je zult nooit kunnen meten of, en in welke mate zij optreedt. Mijn gevoel zegt me dat het klimaat in de basisscholen niet bemoedigend is. Mijn hart gaat uit naar de stille, rustige kinderen voor wie de juf nooit tijd heeft, die zich staande moeten houden in een klas waar het altijd druk is.

Veerkracht

Ik heb veel kritiek geuit op het onderwijs, maar wil graag met een positieve noot eindigen: gelukkig zijn er ook andere plekken waar een kind gevormd kan worden en gestimuleerd. Bildung vindt kennelijk tegen de verdrukking in toch plaats, want ik ken veel aardige, slimme, ontwikkelde en sociaal vaardige jonge mensen die ook nog eens van lezen houden. De jeugd is veerkrachtiger dan we denken!

Noot
Dit artikel is niet verschenen in Vakwerk. Ik trok het terug nadat de redactie een (in mijn ogen) te zware ingreep in de tekst had toegepast.
Ik vind het nog steeds actueel, het verdient een plaats op mijn blog.

Gepubliceerd op
Gecategoriseerd als Onderwijs

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *